πανίδα

Το σύνολο των διαφόρων ζωικών ειδών που ζουν σε μια καθορισμένη περιοχή σ’ ένα ορισμένο περιβάλλον· ο όρος αποκτά έτσι βιογεωγραφική και οικολογική σημασία. Η ποικιλία και ο πλούτος της π. εξαρτώνται από τον αριθμό των ζωικών ειδών που είναι εξομοιωμένα από ίδιες απαιτήσεις ζωής. Αυτές, με τη σειρά τους, έχουν στενή σχέση με την ποιότητα και την ποσότητα της βλάστησης και με τις συνθήκες του κλίματος και του περιβάλλοντος. Κάθε είδος ζει μέσα σε ορισμένα μέγιστα και ελάχιστα όρια των διαφόρων κλιματικών στοιχείων, όπως είναι η θερμοκρασία, η υγρασία, το φως. Γενικά, η υγρασία και η υψηλή θερμοκρασία ευνοούν την ανάπτυξη της χερσαίας π., ενώ η ξηρασία και η χαμηλή θερμοκρασία αποτελούν δυσμενείς συνθήκες. Οι υπερβολές όμως της θερμοκρασίας (έρημοι) και της υγρασίας (έλη) είναι δυσμενείς σε πολλά είδη. Η θαλάσσια π. είναι ιδιαίτερα πλούσια στα ρηχά νερά, γιατί ευνοεί την ανάπτυξη της βλάστησης· η υψηλή αλμυρότητα βλάπτει τη θαλάσσια π., με εξαίρεση τα αλόφιλα είδη, που την προτιμούν. Η π. οποιασδήποτε περιοχής συνδέεται με τη χλωρίδα, γιατί τα φυτά, απολύτως αναγκαία για τη ζωή των ζώων, απορροφούν τις ανόργανες ουσίες και τις μετατρέπουν σε οργανικές, επεξεργαζόμενα τα υλικά με τα οποία τρέφονται τα ζώα: τα χορτοφάγα προμηθεύονται έτσι άμυλο, σάκχαρα, πρωτεΐνες και λίπη (έλαια)· τα σαρκοφάγα τρέφονται από χορτοφάγα ζώα ή άλλα σαρκοφάγα. Σ’ ένα περιβάλλον υπάρχει βιολογική ισορροπία όταν η ισορροπία της χλωρίδας και της π. ολοκληρώνοναι αμοιβαία: η ανάπτυξη και η διάδοση κάθε φυτού περιορίζονται από τον ανταγωνισμό άλλων φυτών· αυτά, πάλι, αποτελούν την τροφή διαφόρων ζώων, που βρίσκονται κι εκείνα σε ανάλογες συνθήκες. Έτσι δεν υπάρχει κίνδυνος να εξαφανιστεί η χλωρίδα από την υπερβολική αύξηση των χορτοφάγων, και κάθε ζωικό είδος ζει και αναπαράγεται χωρίς να προκαλεί την εξαφάνιση άλλων ειδών. Η βιολογική ισορροπία μπορεί να διακοπεί από φυσικές συνθήκες, όταν, σε εξαιρετικές περιπτώσεις (ανωμαλίες στη διαδοχή των εποχών, των μετεωρολογικών συνθηκών κλπ.), ορισμένα είδη ευνοούνται και άλλα όχι· συνήθως όμως οι φυσικές ανισορροπίες είναι προσωρινές. Μόνιμες, με επαναδιευθέτηση σε άλλες μορφές ισορροπίας, μπορούν να είναι, αντίθετα, οι ανισορροπίες που προκαλούνται από τον άνθρωπο, όταν αυτός εισάγει σ’ ένα καθορισμένο περιβάλλον καινούργια είδη που, επειδή δεν βρίσκονται σε αντίθεση, βλάπτουν την τοπική χλωρίδα και την πανίδα. Μερικές φορές ο άνθρωπος κατορθώνει να αποκαταστήσει την ισορροπία εισάγοντας είδη ανταγωνιζόμενα προς εκείνα που έχουν ήδη απερίσκεπτα εισαχθεί, όπως έγινε π.χ. με την κοχινέλη της μουριάς (diaspis pentagona), που καταπολεμήθηκε αποτελεσματικά με την εισαγωγή ενός ειδικού παράσιτου, της προσπαλτέλας (prospaltella ber-lesei). Υπάρχουν μερικά είδη ζώων που προσαρμόζονται εύκολα στις διαφορετικές συνθήκες περιβάλλοντος, και γι’ αυτό είναι διαδεδομένα παντού· άλλα, αντίθετα, δεν ανέχονται συνθήκες περιβάλλοντος διαφορετικές από εκείνες που είναι αναγκαίες για να ζήσουν· τα είδη αυτά εγκαθίστανται σε συγκεκριμένα εδάφη και χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα περιβάλλοντα. Τα τελευταία αυτά είδη είναι εκείνα που προσδιορίζουν κυρίως τους διαφόρους τύπους πανίδας, όπως π.χ. η πολική π., η τροπική π., ή η π. των ερήμων και των εύκρατων ζωνών. Η πρώτη μεγάλη διαίρεση της π. ξεχωρίζει τα ζώα σε θαλάσσια και χερσαία. Η υδρόβια π., που διαχωρίζεται σε π. του γλυκού νερού (λιμναία ή ποτάμια) και σε θαλάσσια π., περιλαμβάνει ζώα που ζουν στον βυθό ή επιπλέουν: το ειδικό βάρος αυτών των τελευταίων δεν είναι πολύ διαφορετικό από το ειδικό βάρος του νερού. Στα υδρόβια ζώα, τα περιβλήματα είναι λίγο ή πολύ διαπερατά από το νερό· γενικά, τα προωθητικά όργανα μπορεί να είναι ικανότατα για την κολύμβηση, ελάχιστα κατάλληλα είναι όμως για να στηρίξουν ή να κινήσουν το ζώο στο έδαφος ή στον πάγο· τα αναπνευστικά όργανα (βράγχια) είναι συνήθως εξωτερικά· η γονιμοποίηση μπορεί να γίνει εξωτερικά μέσω του ίδιου του περιβάλλοντος στο οποίο ζει το ζώο. Για διευκόλυνση της μελέτης, η υδρόβια π. διαιρείται σε παράκτια, αβυσσική και πελαγική π. Θαλάσσια πανίδα. Διακρίνεται στο βένθος, που περιλαμβάνει τα ζώα του βυθού, στο πλαγκτόν, ζώα που ζουν στην υγρή μάζα και μεταφέρονται παθητικά από τα ρεύματα, και στο νηκτόν, που περιλαμβάνει όσα ζώα κινούνται με κολύμβηση. Τελευταίως, ο όρος νηκτόν καταργήθηκε, γιατί η διάκριση από το πλαγκτόν είναι τεχνητή και ακαθόριστη (πολλά ζώα είναι πλαγκτονικά σε νεαρή ηλικία και νηκτονικά σε μεγάλη, ενώ πολλά άλλα κολυμπούν μόνο σε ιδιαίτερες περιπτώσεις). Όσον αφορά τη διάδοσή τους, η θαλάσσια π. διαιρείται σε επτά κύριες περιοχές, τα σύνορα των οποίων φαίνονται στον σχετικό πίνακα· η βορειοατλαντική π. εμφανίζει αρκετή ποικιλία και περιλαμβάνει, μεταξύ των άλλων, φώκιες, φάλαινες, φαλαινόπτερα, τόνους, δελφίνια, σολομούς, βακαλάους, οξύρρυγχους· αντίθετα, η νοτιοατλαντική π. είναι λιγότερο πλούσια και δεν έχει έκδηλα χαρακτηριστικά· στην καραϊβομεξικανική περιοχή, οι τριχεχίδες αντιπροσωπεύονται από το γένος μανάτος (manatus) και οι φωκίδες από το γένος μοναχός (monachus). Στην εκτεταμένη π. της περιοχής του Ινδικοειρηνικού, που περιλαμβάνει τα μεγάλα κητοειδή, τις μεγάλες χελώνες, τον φοβερό λευκό καρχαρία κ.ά., είναι χαρακτηριστικές οι ωταρίες και τα ντούγκονγκ, τα οποία είναι εγκατεστημένα σε μερικές παράκτιες ζώνες. Η π. της Μεσογείου χαρακτηρίζεται από τεράστια ποικιλία, και πολυάριθμα στοιχεία της προέρχονται από τη βορειοατλαντική περιοχή· ένα είδος ιδιαίτερα σπουδαίο από άποψης διατροφής του ανθρώπου είναι ο τόνος, που, όπως και ο ξιφίας, είναι διαδεδομένος και στον Ατλαντικό. Από την αρκτική περιοχή, που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, φάλαινες, φαλαινόπτερα, φώκιες και τριχέχους, χαρακτηριστικά είναι ο μονόδους ο μονόκερως (ναρβάλ) και το λευκό δελφίνι, γνωστό με το κοινό όνομα μπελούγκα. Στην ανταρκτική περιοχή απαντώνται ποικίλα κητοειδή, φώκιες και διάφορα είδη ωταρίων. Χερσαία πανίδα. Αποτελείται από ζώα των το ειδικό βάρος οποίων είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το ειδικό βάρος του αέρα· πολλά απ’ αυτά πετούν με δυναμική στήριξη (κίνηση των πτερύγων), που ενισχύεται από μια μερική στατική στήριξη (ευρύτητα της επιφάνειας των πτερύγων σε μερικά πουλιά και πεταλούδες, μείωση του ειδικού βάρους με την παρουσία αέρα σε κενούς θυλάκους των οστών των πουλιών και στις τραχείες ορισμένων εντόμων). Τα χερσαία ζώα έχουν συνήθως περιβλήματα λίγο διαπερατά, όργανα κίνησης προσαρμοσμένα και για λειτουργίες στήριξης, εσωτερικά συστήματα αναπνοής και γονιμοποίησης. Η χερσαία π. περιλαμβάνει ζώα επιφάνειας (επίγεια π.), ζώα που ζουν κάτω από το έδαφος (υπόγεια π.) και ζώα που ζουν στις σπηλιές (σπηλαιόβια π.)· τα φτερωτά έντομα και τα πουλιά αποτελούν την κυμαινόμενη π. Ως προς τη γεωγραφική κατανομή των ζώων, η χερσαία π. διαιρείται σε τρεις κύριες πανιδικές ή ζωολογικές περιοχές: την αρκτόγειο (Ευρασία, Αφρική και Βόρεια Αμερική), τη νεόγειο (Κεντρική και Νότια Αμερική) και τη νοτόγειο (Ωκεανία). Η περιοχή της αρκτόγειου π. υποδιαιρείται στις εξής πέντε δευτερεύουσες περιοχές: α) παλαιοαρκτική (Ευρώπη, βόρεια Αφρική μέχρι τη Σαχάρα και Ασία στα Β των μεγάλων οροσειρών, περιλαμβανομένων της Μεσοποταμίας και του βόρειου τμήματος της Αραβίας)· β) ανατολική ή ινδομαλαϊκή (Ινδία, Ινδοκίνα και Μαλαισία)· γ) αιθιοπική (κεντρικά και νότια τμήματα της Αφρικής και της Αραβίας)· δ) μαλγασική (η Μαδαγασκάρη και τα αρχιπελάγη που είναι γειτονικά με το μεγάλο αυτό νησί)· και ε) νεοαρκτική (Βόρεια Αμερική, εκτός από το νοτιοκεντρικό Μεξικό). Για τα ζώα που χαρακτηρίζουν την π. των κύριων ή δευτερευουσών ζωολογικών περιοχών που αναφέραμε, παραπέμπουμε στις αντίστοιχες γεωγραφικές ζώνες. Η αλπική π. περιλαμβάνει πολλά σπονδυλωτά και ασπόνδυλα που προτιμούν το κλίμα και το περιβάλλον των υψηλών ορέων. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα διάφορα τυπικά είδη των αλπικών ζωνών δεν είναι ομοιόμορφα διαδεδομένα, αλλά ποικίλλουν από τόπο σε τόπο και κατά την κατανομή και κατά την αφθονία, ανάλογα με το ύψος και τη βλάστηση. Η αρκτική πολική π. περιλαμβάνεται στην αρκτόγειο περιοχή π. και είναι διαδεδομένη στα βόρεια τμήματα της παλαιοαρκτικής σιβηρικής και της νεοαρκτικής καναδικής. Η ανταρκτική πολική π. είναι πολύ φτωχή, προπάντων στο εσωτερικό της Ανταρκτικής. Τα πουλιά είναι από τα χαρακτηριστικότερα είδη της πανίδας της Γης. Στη φωτογραφία μια χαλκοκουρούνα. Η χαλκοκουρούνα είναι μικρό αποδημητικό πουλί με ωραία χρώματα, γνωστό και στην Ελλάδα. Μια ενυδρίτσα με τα μικρά της είδος ζώου που ανήκει στη θαλάσσια βορειοατλαντική πανίδα (φωτ. ΑΠΕ). Μικρό ελεφαντάκι με τη μητέρα του σε πάρκο προστασίας και περίθαλψης αγρίων ελεφάντων στη Σρι Λάνκα (φωτ. ΑΠΕ). Κροκόδειλοι στις όχθες του Νείλου. Δύο κουκουβάγιες στην ηλικία, που ακόμα δεν έχουν αρχίσει να πετούν (φωτ. ΑΠΕ). Λέαινα με τα τρία μικρά της (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

η

ζωολ. το σύνολο τών ζωικών ειδών που ζουν σε ορισμένη χώρα ή γεωγραφική περιοχή ή σε έναν συγκεκριμένο βιοχώρο ή γεωλογική περίοδο, σύνολο που αποτελεί συνάρτηση τών φυσικών, κλιματολογικών, οικολογικών κ.ά. συνθηκών και διακρίνεται γενικά σε χερσαία και υδατική ή υδρόβια, που με τη σειρά τους διακρίνονται σε δασική, ορεινή, πεδινή, άλπεια κ.ά. ή σε θαλάσσια, ποτάμια κ.ά.

[ΕΤΥΜΟΛ. < Παν. Η λ. προήλθε από μετάφραση του αγγλ. fauna «πανίδα» < λατ. Faunus, θεός αντίστοιχος προς τον Πάνα].